نویسنده : ایراندخت صالحی ،پژوهشگر توسعه پایدار
بخش اول: بحران محیط زیست در گستره جهانی
زمانی که اولین زنگ خطر محیط زیستی با کاهش لایه ازون (Ozone Layer)در سال 1980 به صدا در آمد، کشورهای د رحال توسعه (منجمله ایران) آخرین کشورهایی بودند که برای پیشگیری یا رفع این معضل به فکر چاره و راهکار افتادند، زیرا دولتهای درحال توسعه معمولا چنان غرق مسائل و مشکلات اقتصادی و اجتماعی و سیاسی بوده (و هستند) که فرصتی برای پرداختن به مسائل محیط زیست ندارند و اهمیت چندانی برای محیط زیست قائل نمی شوند؛ همواره تصور بر این بوده است که حل معضلاتی مانند لایه ازون و یا گرم شدن زمین به دلیل انتشار گازهای گلخانه ای و … فقط بر عهده دولتها و جوامع توسعه یافته است در حالی که روند اوضاع نشان داد که مسئله محیط زیست یک دغدغه جهانی است و تنها با مشارکت همه دولت ها و همه ملت ها قابل حل است.
اکنون که حدود 40 سال از تدوین برنامه UNEP (UNITED NATIONS ENVIRONMENT PROGRAMME) می گذرد، و بحرانهای چندگانه محیط زیستی دامنگیر اکثر کشورهای جهان شده است، لزوم مشارکت جهانی برای جلوگیری از پیشروی بحران های مذکور بر همه مسلم شده است.
مهم ترین بحران های زیست محیطی در سطح جهانی به طور کلی عبارتند از:
1.آلودگی های هوا، آب، و خاک.
2.افزایش دمای زمین.
3.کاهش منابع طبیعی از جمله ذخایر انرژی و سوخت های فسیلی.
4.افزایش تولید زباله به دلیل انفجار مصرف؛ انباشت زباله و انتشار آلودگی ها به مناطق همجوار.
5. تغییرات آب و هوایی، بروز دروه های طولانی خشکسالی.
6.کاهش تنوع بیولوژیکی به دلیل انقراض گونه های گیاهی و جانوری در نتیجه تخریب اکوسیستم های طبیعی.
7. جنگل زدایی که باعث افزایش گاز دی اکسید کربن در اتمسفر شده است.
8.اسیدی شدن آب اقیانوسها و همچنین سمی شدن اقیانوسها به دلیل افزایش دی اکسید کربن در بارندگی ها؛ آلوده شدن آبزیان به مواد سمی شیمیایی.
9. صید بی رویه آبزیان به عنوان منبع غذایی که پیش بینی می شود تا سال 2050 هیچ ماهی در آبهای آزاد وجود نخواهد داشت.
10.کاهش لایه ازن به دلیل افزایش گاز سمی CFCو افزایش پرتوهای فرابنفش که باعث سرطان می شود.
11. بحران کمبود آب شرب و ازبین رفتن منابع سفره های زیر زمینی که طی میلیونها سال شکل گرفته .
توجه به بحران های پیش رو و در حال افزایش ابتدا در کشورهای توسعه یافته و سپس سایر کشورها، مجامع جهانی را بر آن داشت تا برای حل معضلات محیط زیستی و جلوگیری از وخیم تر شدن بحران های کنونی به اتخاذ راهکارها و سیاست های جمعی روی آورند.
اولین رویکرد جهانی به مسائل و بحران های محیط زیستی در اجلاس ریو (که به اجلاس زمین معروف شد) در سال 1992 در شهر ریودوژانیرو برزیل از طرف سازمان ملل متحد و با شرکت نمایندگانی از 172 کشور دنیا و 2400 نفر از سازمان ای غیر دولتی NGO برگزار شد.
از زمان شروع به کار این اجلاس کشورهای جهان متوجه شدند، توسعه پایدار تنها با حضور دولت ها به اهداف خود دست نخواهد نیافت. بنابراین نیاز است که تمام گروه های جامعه و همه اقشار مردم از جمله، کشاورزان، کارمندان، تجار، دانش آموزان، دانشجویان، محققان، اساتید دانشگاه ها و …. در این زمینه مشارکت فعال داشته باشند. با توجه به این موضوع و دستورالعمل 21 (Agenda21) نه گروه اصلی و مهم (Major Groups) تشکیل شدند که عبارتند از:
تجارت و صنعت، کودکان و جوانان، کشاورزان، افراد بومی، مقامات محلی، سازمان های غیردولتی، نهادهای علمی و تکنولوژی، زنان، کارگران و سندیکای کارگری از بزرگترین رویدادها با هدف دستیابی به توسعه پایدار در دهه گذشته (از ژوهانسبورگ2002 تا ریو 2012)، شناسایی علل بروز رکود و بحرانهای اقتصادی در دهه گذشته و تلفیق مباحث اقتصادی با معیارهای زیست محیطی در جهت کاهش این بحران ها است که تحت عنوان ” اقتصاد سبز برای کاهش فقر ” بعنوان یکی از دو موضوع اصلی در دستور کار ریو + 20 قرار گرفت. همچنین با توجه به ضرورت نهادینه شدن توسعه پایدار در تمامی برنامه های توسعه ای ملی ، منطقه ای و بین المللی کشورها و لزوم ایجاد چارچوب جهانی مشخص برای این مهم، ” چارچوب نهادینه توسعه پایدار” و هدایت حاکمیت جهانی به سوی ” حاکمیت بین المللی زیست محیطی” دیگر دستور کار اجلاس ریو + 20 اعلام شد.
کشورها و سازمانها به تنهایی نمیتوانند به توسعه پایدار دست یابند، مگر اینکه با مشارکت محلی،ملی، منطقه ای و جهانی دستیابی به اهداف توسعه پایدار را تحقق بخشند، توسعه ای که نیاز نسل کنونی را همزمان با حفظ منابع طبیعی برای نسل های آینده بشری برآورده میکند.
دومین اجلاس مهم در زمینه مسائل محیط زیست در نایروبی، کنیا به دعوت سازمان ملل، برنامه UNEP در سال 2014 برگزار شد. در این کنفرانس با شرکت 113 کشور سندی مشتمل بر سیاست های جمعی اتخاذ شده تنظیم و منتشر شد که محورهای اصلی آن را بحران های محیط زیستی هر منطقه و نحوه مدیریت این بحران ها تشکیل می دهد.
دو اجلاس مذکور، در واقع همبستگی جهانی برای مقابله و مدیریت مسائل محیط زیست می باشد که نقش سازمان ها و نهادهای غیر دولتی در آنها بسیار قابل توجه است.